CHI PHÍ CƠ HỘI LÀ GÌ? CÁCH TÍNH VÀ ÁP DỤNG TRONG RA QUYẾT ĐỊNH KINH DOANH

Chi phí cơ hội là một khái niệm quan trọng trong kinh tế học và quản trị, giúp bạn đưa ra các quyết định hiệu quả hơn khi phải lựa chọn giữa nhiều phương án. Bài viết này sẽ giải thích chi phí cơ hội là gì, tầm quan trọng của chi phí cơ hội, và cách tính chi phí cơ hội một cách dễ hiểu, kèm ví dụ thực tế.

1. Chi phí cơ hội là gì?

Trong kinh tế học, chi phí cơ hội (opportunity cost) là một khái niệm cốt lõi, phản ánh bản chất của sự khan hiếm và sự lựa chọn.

 Nhiều nhà kinh tế học nổi tiếng đã đưa ra định nghĩa về khái niệm này: 

• Định nghĩa của N. Gregory Mankiw: Trong cuốn giáo trình kinh tế học nổi tiếng của mình là Principles of Economics, nhà kinh tế học N. Gregory Mankiw đã định nghĩa chi phí cơ hội là "bất cứ điều gì bạn phải từ bỏ để có được một thứ khác". Định nghĩa này nhấn mạnh rằng chi phí của một thứ không chỉ là số tiền bạn bỏ ra, mà còn là những lợi ích mà bạn đã không thể có được từ các lựa chọn khác.
• Định nghĩa của Thomas Sowell: Nhà kinh tế học nổi tiếng thuộc trường phái Áo, Thomas Sowell, trong cuốn sách Basic Economics, cũng giải thích rằng chi phí cơ hội là "giá trị của các lựa chọn khác nhau mà người ta phải từ bỏ khi đưa ra một quyết định". Ông nhấn mạnh rằng chi phí cơ hội tồn tại vì các nguồn lực (thời gian, tiền bạc, tài nguyên) là có giới hạn, buộc con người phải lựa chọn giữa các phương án thay thế.

Về cơ bản, chi phí cơ hội là giá trị của sự lựa chọn tốt nhất mà bạn phải từ bỏ để làm một việc khác.  Có thể thấy, bản chất của chi phí cơ hội không nằm ở số tiền bạn đã chi ra, mà ở lợi ích tiềm ẩn mà bạn đã đánh mất.

2. Vai trò của chi phí cơ hội trong kinh tế và kinh doanh 

Chi phí cơ hội đóng vai trò là một công cụ phân tích quan trọng, giúp các cá nhân, doanh nghiệp và chính phủ đưa ra những quyết định tối ưu trong bối cảnh nguồn lực khan hiếm. Nó giúp chúng ta nhìn nhận một quyết định không chỉ dựa trên chi phí bằng tiền mà còn cả những giá trị đã bị bỏ lỡ.

1 - Vai trò của chi phí cơ hội trong Kinh tế học

Chi phí cơ hội là nền tảng của kinh tế học vi mô và vĩ mô.

• Đưa ra quyết định sản xuất và tiêu dùng: Người tiêu dùng sử dụng chi phí cơ hội một cách vô thức khi quyết định mua sản phẩm A thay vì sản phẩm B. Ví dụ, việc mua một chiếc điện thoại mới có chi phí cơ hội là số tiền có thể dùng để đi du lịch. Tương tự, một doanh nghiệp phải đối mặt với chi phí cơ hội khi quyết định sản xuất mặt hàng này thay vì mặt hàng khác, hay sử dụng một mảnh đất để xây nhà máy thay vì cho thuê để thu lợi nhuận.
• Phân tích lợi thế so sánh: Khái niệm này được phát triển bởi nhà kinh tế học David Ricardo, dựa trên nền tảng của chi phí cơ hội. Lợi thế so sánh cho biết một quốc gia, cá nhân hay doanh nghiệp nên chuyên môn hóa vào sản xuất những mặt hàng mà họ có chi phí cơ hội thấp hơn so với người khác. Điều này dẫn đến sự gia tăng sản lượng và hiệu quả kinh tế chung thông qua thương mại.

2 - Vai trò của chi phí cơ hội trong quản trị kinh doanh

Đối với các nhà quản lý, chi phí cơ hội là một yếu tố sống còn để tối đa hóa lợi nhuận.

• Đánh giá dự án đầu tư: Khi xem xét nhiều dự án đầu tư, một doanh nghiệp không chỉ nhìn vào lợi nhuận dự kiến của mỗi dự án mà còn phải tính đến chi phí cơ hội. Nếu công ty có 1 tỷ đồng và có hai lựa chọn: Dự án A (lợi nhuận 200 triệu) và Dự án B (lợi nhuận 150 triệu), thì chi phí cơ hội của việc chọn Dự án B là 50 triệu đồng lợi nhuận bị mất từ Dự án A. Chi phí cơ hội giúp doanh nghiệp lựa chọn phương án mang lại lợi ích cao nhất.
• Phân bổ nguồn lực: Chi phí cơ hội giúp doanh nghiệp phân bổ các nguồn lực khan hiếm như vốn, lao động, thời gian một cách hiệu quả. Ví dụ, nếu một kỹ sư tài năng có thể làm việc cho hai dự án, công ty cần đánh giá chi phí cơ hội của việc giao anh ta cho dự án nào để đảm bảo dự án đó mang lại giá trị cao nhất.
• Định giá sản phẩm: Chi phí cơ hội cũng ảnh hưởng đến chiến lược định giá. Một doanh nghiệp có thể phải định giá sản phẩm thấp hơn để cạnh tranh, nhưng điều này đi kèm với chi phí cơ hội là lợi nhuận cao hơn có thể đạt được nếu thị trường cho phép.
• Hỗ trợ ra quyết định kinh doanh: Chi phí cơ hội giúp doanh nghiệp hiểu rõ giá trị của cơ hội bị từ bỏ khi chọn một phương án, cho phép so sánh và đánh giá khách quan các lựa chọn khác nhau. Bằng cách xem xét chi phí cơ hội, doanh nghiệp có thể ưu tiên các sáng kiến mang lại lợi ích lớn nhất, tránh lãng phí nguồn lực vào các hoạt động không hiệu quả.

3. Cách tính chi phí cơ hội

Để áp dụng hiệu quả trong thực tế, chúng ta cần hiểu rõ cách tính chi phí cơ hội nhằm so sánh, cân nhắc giữa nhiều lựa chọn và chọn ra phương án mang lại lợi ích cao nhất. Đây chính là công cụ tư duy quan trọng cho nhà đầu tư, nhà quản lý và cả mỗi cá nhân trong đời sống hàng ngày.

Để tính chi phí cơ hội, bạn sử dụng công thức:

Chi phí cơ hội (OC) = Lợi ích của phương án tốt nhất bị bỏ qua (FO) - Lợi ích của phương án đã chọn (CO)

Công thức này cho biết bạn mất đi bao nhiêu giá trị khi không chọn cơ hội tốt nhất tiếp theo: 

Để tính chi phí cơ hội cần xác định các yếu tố sau: 

• Xác định các phương án thay thế: Liệt kê tất cả các lựa chọn mà bạn có thể thực hiện. 
• Đánh giá lợi ích của từng phương án: Ước tính lợi ích (tài chính hoặc phi tài chính như thời gian, công sức) mà mỗi phương án mang lại. 
• Chọn phương án tốt nhất: Xác định phương án nào mang lại lợi ích cao nhất. 
• Xác định phương án tốt thứ hai: Tìm phương án có lợi ích cao thứ hai trong số những lựa chọn còn lại. 

Áp dụng công thức: Lấy lợi ích của phương án tốt nhất bị bỏ qua trừ đi lợi ích của phương án bạn đã chọn. 

Ví dụ: Bạn có 1.000.000 VNĐ và có hai lựa chọn: 

• Lựa chọn 1: Gửi tiết kiệm với lãi suất 5% mỗi năm, thu về 50.000 VNĐ tiền lãi (CO).
• Lựa chọn 2: Đầu tư chứng khoán với khả năng sinh lời 12% mỗi năm, thu về 120.000 VNĐ tiền lãi.

Nếu bạn chọn gửi tiết kiệm, chi phí cơ hội là:

• FO (lợi ích chứng khoán) = 120.000 VNĐ
• CO (lợi ích tiết kiệm) = 50.000 VNĐ

=> Chi phí cơ hội (OC) = 120.000 - 50.000 = 70.000 VNĐ

Điều này có nghĩa là bạn đã bỏ lỡ cơ hội kiếm thêm 70.000 VNĐ bằng cách không chọn đầu tư chứng khoán 

Lưu ý khi tính toán chi phí cơ hội

"Lợi ích" ở đây không chỉ là tiền bạc. Nó còn bao gồm các giá trị phi tài chính như thời gian, kinh nghiệm, sự hài lòng, hoặc cơ hội phát triển. Để việc tính toán trở nên chính xác và hữu ích hơn, bạn cần lưu ý một số điểm sau:

• Bao gồm cả chi phí hiện hữu và chi phí ẩn: Chi phí cơ hội không chỉ tính trên các lợi ích bằng tiền mà còn cả những giá trị phi tài chính. Ví dụ, khi quyết định học lên thạc sĩ, bạn không chỉ từ bỏ tiền lương mà còn cả kinh nghiệm làm việc trong 2 năm đó.
• Phụ thuộc vào nhận định chủ quan: "Lợi ích tốt nhất bị bỏ lỡ" có thể khác nhau tùy vào mỗi người. Việc một người coi trọng trải nghiệm du lịch hơn một khoản thu nhập lớn khiến chi phí cơ hội của họ khác với những người khác.
• Tính toán dựa trên ước tính: Việc dự đoán lợi nhuận của một khoản đầu tư hoặc giá trị của một trải nghiệm luôn mang tính ước tính và có thể không chính xác hoàn toàn. Tuy nhiên, việc tính toán chi phí cơ hội vẫn là một công cụ giúp đưa ra quyết định một cách có cơ sở hơn.

4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chi phí cơ hội

Chi phí cơ hội không phải là một con số cố định mà có thể thay đổi tùy thuộc vào nhiều yếu tố. Việc hiểu rõ các yếu tố này giúp bạn đánh giá một quyết định một cách toàn diện hơn.

4.1. Sự khan hiếm của nguồn lực

Đây là yếu tố cơ bản nhất. Chi phí cơ hội chỉ tồn tại khi các nguồn lực (thời gian, tiền bạc, tài nguyên, lao động) là hữu hạn và có nhiều mục đích sử dụng khác nhau.

Nếu bạn có 100 triệu đồng và chỉ có một lựa chọn đầu tư duy nhất (gửi tiết kiệm), thì chi phí cơ hội của bạn bằng 0 vì không có lựa chọn nào khác bị bỏ lỡ. Ngược lại, nếu có nhiều lựa chọn đầu tư với các mức lợi nhuận khác nhau, sự khan hiếm của số tiền 100 triệu đồng sẽ làm xuất hiện chi phí cơ hội.

4.2. Mức độ rủi ro

Các lựa chọn đầu tư hoặc quyết định kinh doanh với mức độ rủi ro khác nhau sẽ có chi phí cơ hội khác nhau.

Một khoản đầu tư vào cổ phiếu có thể mang lại lợi nhuận cao hơn so với gửi tiết kiệm. Tuy nhiên, nếu bạn là một người ngại rủi ro và lựa chọn gửi tiết kiệm, chi phí cơ hội của bạn (phần lợi nhuận cao hơn từ cổ phiếu) sẽ được cân bằng bởi sự an tâm về rủi ro.

4.3. Sự thay đổi của thị trường

Các biến động trên thị trường như giá cả, lãi suất, hoặc nhu cầu tiêu dùng có thể làm thay đổi giá trị của các lựa chọn.

Khi lãi suất ngân hàng tăng, lợi nhuận từ việc gửi tiết kiệm sẽ cao hơn. Điều này làm tăng chi phí cơ hội của các lựa chọn đầu tư khác có lợi nhuận thấp hơn, buộc nhà đầu tư phải cân nhắc lại quyết định của mình.

4.4. Yếu tố thời gian

Thời gian là một nguồn lực quý giá và có chi phí cơ hội. Giá trị của một quyết định có thể thay đổi theo thời gian.

Lợi ích của việc đi du lịch có thể cao hơn ở tuổi 20 so với tuổi 50. Do đó, chi phí cơ hội của việc dành thời gian đi du lịch thay vì làm việc sẽ khác nhau ở mỗi giai đoạn trong cuộc đời.

4.5. Thông tin và kiến thức

Thông tin đầy đủ và chính xác giúp bạn nhận biết được đâu là lựa chọn tốt nhất bị bỏ lỡ, từ đó tính toán chi phí cơ hội hiệu quả hơn.

Nếu bạn không biết rằng có một lựa chọn đầu tư khác mang lại lợi nhuận cao hơn, bạn sẽ không thể tính toán được chi phí cơ hội thực sự. Việc tìm hiểu, nghiên cứu kỹ lưỡng trước khi đưa ra quyết định là cách tốt nhất để giảm thiểu rủi ro từ chi phí cơ hội.

5. Doanh nghiệp có thể làm gì để áp dụng hiệu quả chi phí cơ hội? 

Việc nhận diện và quản lý chi phí cơ hội không chỉ là một lý thuyết kinh tế mà còn là một quy trình thực tiễn giúp doanh nghiệp đưa ra các quyết định sáng suốt và cạnh tranh hơn. Để biến chi phí cơ hội thành lợi thế, doanh nghiệp có thể tuân thủ 4 bước cốt lõi sau:

Bước 1. Xác định và liệt kê các lựa chọn thay thế 

Trước khi cam kết với một kế hoạch duy nhất, hãy xác định và liệt kê tất cả các phương án khả thi. Thay vì chỉ xem xét một dự án đầu tư, hãy đặt ra các câu hỏi như: 

• "Nếu không đầu tư vào dự án này, chúng ta có thể làm gì với nguồn vốn đó?"
• "Liệu có một thị trường tiềm năng nào khác chưa được khai thác?"

Việc làm này giúp bạn có cái nhìn tổng quan về các cơ hội đang tồn tại.

Bước 2. Đánh giá lợi ích và chi phí cho từng lựa chọn 

Sau khi đã có danh sách các lựa chọn, hãy tiến hành phân tích lợi ích và chi phí cho mỗi phương án. Lợi ích không chỉ là doanh thu hay lợi nhuận bằng tiền mặt, mà còn bao gồm các yếu tố phi tài chính như giá trị thương hiệu, kinh nghiệm tích lũy hay sự hài lòng của khách hàng. Đồng thời, hãy xác định các chi phí hiện hữu (tiền bạc, thời gian, nhân lực) để có cơ sở so sánh.

Bước 3. Áp dụng chi phí cơ hội để ra quyết định 

Sau khi có dữ liệu, hãy sử dụng công thức chi phí cơ hội để so sánh các lựa chọn. Quyết định tối ưu là lựa chọn có chi phí cơ hội thấp nhất, tức là lựa chọn mang lại lợi nhuận cao nhất trong số các phương án có thể thay thế. 

Ví dụ, nếu đầu tư vào Dự án A mang lại lợi nhuận 15%, trong khi Dự án B chỉ là 10%, thì chi phí cơ hội của việc chọn Dự án B là 5% lợi nhuận bị mất từ Dự án A.

Bước 4. Giám sát và tái đánh giá định kỳ

Thị trường và các điều kiện kinh doanh luôn thay đổi. Một quyết định đúng đắn ở thời điểm hiện tại có thể không còn hiệu quả trong tương lai. Do đó, doanh nghiệp cần liên tục giám sát, đo lường hiệu quả của các quyết định đã đưa ra và so sánh với chi phí cơ hội ban đầu. Việc này giúp doanh nghiệp linh hoạt điều chỉnh chiến lược và sẵn sàng nắm bắt những cơ hội mới xuất hiện.

Hiểu rõ chi phí cơ hội giúp so sánh hiệu quả giữa các lựa chọn khác nhau, từ đó tối ưu hóa nguồn lực và tăng khả năng sinh lời. Việc áp dụng chi phí cơ hội trong kinh doanh không chỉ hỗ trợ trong lập kế hoạch đầu tư, quản lý dự án, mà còn nâng cao khả năng ra quyết định chiến lược, giúp doanh nghiệp tránh lãng phí và tận dụng tối đa cơ hội tăng trưởng. Như vậy, chi phí cơ hội không chỉ là một con số, mà là công cụ chiến lược để đạt được hiệu quả kinh doanh tối ưu.