ETHICAL AI: GIẢI PHÁP GIÚP DOANH NGHIỆP BẢO VỆ DỮ LIỆU VÀ QUYỀN RIÊNG TƯ

Trong thời đại công nghệ phát triển nhanh chóng, trí tuệ nhân tạo (AI) ngày càng trở thành một phần không thể thiếu trong hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, với sự bùng nổ của AI, vấn đề bảo mật và quyền riêng tư của dữ liệu trở thành mối lo ngại lớn đối với doanh nghiệp và người tiêu dùng. Ethical AI (AI có đạo đức) ra đời như một giải pháp thiết thực, giúp các doanh nghiệp phát triển công nghệ an toàn, có trách nhiệm và bảo vệ quyền lợi của người dùng. Cùng HBR khám phá các nguyên tắc và giải pháp giúp doanh nghiệp xây dựng một AI có đạo đức, bảo vệ dữ liệu và quyền riêng tư một cách hiệu quả.

Những nội dung chính trong bài viết:

• Ethical AI là gì? Giới thiệu về khái niệm AI có đạo đức và mục tiêu đảm bảo phát triển công nghệ một cách minh bạch, công bằng và có trách nhiệm.
• Các nguyên tắc cơ bản của Ethical AI: Bao gồm tôn trọng con người, nguyên tắc thiện chí, công bằng, bảo mật và quyền riêng tư trong quá trình phát triển và triển khai AI.
• Mối lo ngại đạo đức của trí tuệ nhân tạo: Những vấn đề tiêu cực như thiên lệch, bảo mật dữ liệu, tác động đến việc làm và trách nhiệm giải trình.
• Doanh nghiệp nên làm gì để thiết lập Ethical AI? Hướng dẫn các bước và nguyên tắc để xây dựng một hệ thống Ethical AI hiệu quả và có trách nhiệm.
• Các tổ chức thúc đẩy Ethical AI trên thế giới: Giới thiệu các tổ chức và sáng kiến đang tiên phong trong việc thúc đẩy hành vi đạo đức trong lĩnh vực AI.

1. Ethical AI là gì?

Ethical AI (Trí tuệ nhân tạo đạo đức), còn được gọi là AI có trách nhiệm, là một tập hợp các nguyên tắc và tiêu chuẩn nhằm đảm bảo rằng việc phát triển và ứng dụng AI được thực hiện một cách minh bạch, công bằng, có trách nhiệm, và không gây hại cho con người và xã hội.

Mục tiêu của Ethical AI không chỉ đơn thuần là ngăn ngừa các tác động tiêu cực như phân biệt đối xử, mất quyền riêng tư hay lạm dụng dữ liệu, mà còn là xây dựng một môi trường tin cậy giữa các tổ chức, người dùng và các cơ quan quản lý.

Khái niệm này giúp tối ưu hóa lợi ích mà AI mang lại trong khi giảm thiểu các rủi ro tiềm ẩn đối với con người và xã hội. Việc áp dụng các nguyên tắc đạo đức ngay từ giai đoạn đầu của vòng đời phát triển AI sẽ dẫn đến những giải pháp công nghệ không chỉ mạnh mẽ về mặt kỹ thuật mà còn đáng tin cậy và có giá trị xã hội.

2. Các nguyên tắc cơ bản của Ethical AI

Trong khi các quy tắc và giao thức được phát triển để quản lý việc sử dụng AI, cộng đồng học thuật đã tận dụng Báo cáo Belmont như một phương tiện để hướng dẫn đạo đức trong nghiên cứu thực nghiệm và phát triển thuật toán. Ba nguyên tắc chính xuất phát từ Báo cáo Belmont đóng vai trò là kim chỉ nam cho thiết kế thí nghiệm và thuật toán, và có thể áp dụng trong bối cảnh phát triển Ethical AI. Các nguyên tắc này bao gồm:

• Tôn trọng con người
• Nguyên tắc thiện chí
• Công bằng
• Bảo mật và quyền riêng tư

2.1. Tôn trọng con người

Nguyên tắc này công nhận quyền tự chủ của cá nhân và đặt ra kỳ vọng đối với các nhà phát triển AI trong việc bảo vệ những cá nhân có quyền tự chủ bị hạn chế. Điều này có thể do nhiều hoàn cảnh khác nhau, như bệnh tật, khuyết tật tinh thần, hay hạn chế về tuổi tác. Nguyên tắc này chủ yếu đề cập đến sự đồng ý trong việc tham gia vào các hệ thống AI. Người dùng cần được thông báo rõ ràng về những rủi ro và lợi ích tiềm tàng của các công nghệ AI mà họ tương tác và có quyền lựa chọn tham gia hoặc rút lui bất cứ lúc nào.

2.2. Nguyên tắc thiện chí

Lấy cảm hứng từ đạo đức y tế, nguyên tắc này nhấn mạnh việc "không gây hại". Trong bối cảnh AI, các thuật toán cần phải được thiết kế sao cho không khuếch đại các định kiến về chủng tộc, giới tính, khuynh hướng chính trị, hoặc bất kỳ thành kiến nào khác, bất chấp ý định cải thiện một hệ thống. Nguyên tắc thiện chí yêu cầu các nhà phát triển AI luôn đảm bảo rằng các quyết định của thuật toán không gây ra tổn hại cho bất kỳ cá nhân hay nhóm người nào.

2.3. Công bằng

Nguyên tắc công bằng đề cập đến việc đảm bảo rằng mọi người đều được đối xử bình đẳng trong các hệ thống AI. Các câu hỏi về sự công bằng trong phân phối lợi ích và gánh nặng của các thí nghiệm hay thuật toán là rất quan trọng. Báo cáo Belmont đưa ra năm cách để phân bổ các gánh nặng và lợi ích, bao gồm:

• Chia đều: Phân phối công bằng lợi ích và gánh nặng giữa các cá nhân và nhóm.
• Nhu cầu cá nhân: Ưu tiên những cá nhân hoặc nhóm có nhu cầu đặc biệt.
• Nỗ lực cá nhân: Đảm bảo rằng những người đóng góp công sức nhận lại phần lợi ích tương xứng.
• Đóng góp cho xã hội: Xem xét các đóng góp của những cá nhân đối với sự phát triển xã hội khi phân bổ lợi ích.
• Công lao: Cân nhắc những công lao mà các cá nhân hoặc nhóm đã đóng góp trong quá trình phát triển và triển khai công nghệ AI.

Những nguyên tắc này không chỉ giúp đảm bảo rằng các hệ thống AI được phát triển một cách đạo đức mà còn đảm bảo rằng chúng hoạt động một cách công bằng và có lợi cho tất cả mọi người trong xã hội.

2.4. Bảo mật và quyền riêng tư

Nguyên tắc này nhấn mạnh việc bảo vệ dữ liệu cá nhân và quyền riêng tư của người dùng trong suốt quá trình phát triển và triển khai AI. Khi AI xử lý lượng dữ liệu lớn, việc bảo vệ thông tin nhạy cảm và đảm bảo rằng dữ liệu không bị lạm dụng là vô cùng quan trọng. 

Các hệ thống AI cần phải được thiết kế sao cho dữ liệu cá nhân không bị xâm phạm, và người dùng phải có quyền kiểm soát đối với thông tin của mình. Các nhà phát triển AI phải tuân thủ các quy định về bảo mật và quyền riêng tư, đảm bảo rằng dữ liệu được sử dụng một cách hợp pháp và chỉ với sự đồng ý rõ ràng từ người dùng.

Nguyên tắc này cũng yêu cầu các hệ thống AI phải có cơ chế bảo mật mạnh mẽ để ngăn ngừa các cuộc tấn công mạng, rò rỉ dữ liệu hoặc việc sử dụng sai mục đích các thông tin cá nhân. Bảo vệ quyền riêng tư không chỉ là một yêu cầu về mặt pháp lý mà còn là một yếu tố quan trọng để xây dựng sự tin tưởng giữa người dùng và các hệ thống AI.

3. Những mối lo ngại về đạo đức của trí tuệ nhân tạo

Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo ngày càng phát triển và ứng dụng rộng rãi, một số vấn đề đạo đức nổi bật đã thu hút sự chú ý trong cộng đồng và các cuộc thảo luận toàn cầu. Các mối lo ngại này chủ yếu xoay quanh các tác động tiềm tàng của AI đối với xã hội, con người và môi trường. Một số vấn đề đạo đức đáng chú ý liên quan đến công nghệ trí tuệ nhân tạo bao gồm:

• Mô hình nền tảng và trí tuệ nhân tạo tạo sinh
• Điểm kỳ dị công nghệ
• Tác động của AI đến việc làm
• Sự riêng tư
• Thiên kiến và phân biệt đối xử
• Trách nhiệm giải trình

1 - Mô hình nền tảng và trí tuệ nhân tạo tạo sinh

Sự ra mắt của ChatGPT vào năm 2022 đã đánh dấu một bước ngoặt lớn trong lĩnh vực AI. Các mô hình nền tảng như ChatGPT có khả năng thực hiện nhiều nhiệm vụ khác nhau, từ viết tóm tắt đến gỡ lỗi mã. 

Tuy nhiên, những mô hình này cũng đặt ra nhiều mối quan ngại về đạo đức, bao gồm thiên kiến, tạo ra nội dung sai lệch, thiếu khả năng giải thích và lạm dụng. Điều này trở nên đặc biệt nghiêm trọng khi các mô hình nền tảng ngày càng phổ biến và có khả năng ứng dụng trong nhiều ngành công nghiệp khác nhau.

2 - Điểm kỳ dị công nghệ

Điểm kỳ dị công nghệ là một kịch bản lý thuyết về sự phát triển công nghệ vượt ra ngoài khả năng kiểm soát của con người, dẫn đến những thay đổi sâu sắc và không thể đoán trước đối với nền văn minh nhân loại. 

Mặc dù trí tuệ nhân tạo mạnh và siêu trí tuệ vẫn là giả thuyết, nhưng các vấn đề đạo đức liên quan đến việc phát triển những công nghệ tự động như ô tô tự lái vẫn đang là một chủ đề tranh cãi. Những câu hỏi về trách nhiệm pháp lý và an toàn khi AI gây ra sự cố hoặc tai nạn vẫn chưa có lời giải đáp rõ ràng.

3 - Tác động của AI đến việc làm

AI có thể gây ra sự thay đổi lớn trong thị trường lao động, đặc biệt là khi các công nghệ mới thay thế công việc của con người. Tuy nhiên, thay vì chỉ nhìn nhận AI là một mối đe dọa đối với việc làm, chúng ta cần nhìn nhận nó như một công cụ có thể tạo ra cơ hội mới và chuyển dịch nhu cầu lao động sang các lĩnh vực khác. Một số ngành như dịch vụ khách hàng hay quản lý dữ liệu sẽ cần thêm nguồn nhân lực để quản lý các hệ thống AI khi chúng trở nên phổ biến và phức tạp hơn.

4 - Sự riêng tư

Vấn đề bảo vệ quyền riêng tư và dữ liệu cá nhân trong thời đại AI ngày càng trở nên cấp bách. Các quy định như GDPR và CCPA đã giúp các cá nhân có quyền kiểm soát dữ liệu của mình, nhưng AI vẫn có thể tiềm ẩn các mối đe dọa liên quan đến xâm nhập dữ liệu và theo dõi cá nhân. Việc bảo vệ dữ liệu không chỉ là một yêu cầu pháp lý mà còn là một phần quan trọng trong việc xây dựng lòng tin của người dùng đối với công nghệ AI.

5 - Thiên kiến và phân biệt đối xử

AI có thể dễ dàng khuếch đại thiên kiến và phân biệt đối xử nếu các mô hình học máy được huấn luyện trên dữ liệu không đầy đủ hoặc thiếu công bằng. Các hệ thống như thuật toán tuyển dụng có thể vô tình gây ra sự phân biệt giới tính hoặc chủng tộc, như trường hợp của Amazon khi phát hiện sự thiên lệch trong việc tuyển dụng kỹ sư nữ. Đây là một mối lo ngại quan trọng, vì AI có thể ảnh hưởng sâu sắc đến các quyết định trong cuộc sống của con người, từ việc tìm việc cho đến việc xác định các khoản vay ngân hàng.

6 - Trách nhiệm giải trình

Mặc dù AI đang ngày càng trở thành một phần không thể thiếu trong các hoạt động của doanh nghiệp và xã hội, hiện nay vẫn chưa có một hệ thống pháp lý toàn diện để quản lý AI. Các khuôn khổ đạo đức xuất hiện chủ yếu mang tính chất hướng dẫn và chưa có hiệu lực pháp lý. 

Điều này dẫn đến trách nhiệm giải trình mơ hồ khi các công nghệ AI gây ra thiệt hại cho con người hoặc xã hội. Cần có những quy định rõ ràng hơn để đảm bảo rằng các nhà phát triển và sử dụng AI phải chịu trách nhiệm về các hành động của hệ thống AI.

4. Doanh nghiệp nên làm gì để thiết lập Ethical AI

Trí tuệ nhân tạo (AI) vận hành dựa trên cách thức thiết kế, phát triển, huấn luyện, điều chỉnh và triển khai của nó, trong khi đạo đức AI tập trung vào việc thiết lập một hệ sinh thái các tiêu chuẩn đạo đức và các cơ chế kiểm soát xuyên suốt toàn bộ vòng đời của hệ thống AI.

Các tổ chức, chính phủ và các nhà nghiên cứu trên toàn cầu đã bắt đầu xây dựng các khuôn khổ nhằm giải quyết các vấn đề đạo đức liên quan đến trí tuệ nhân tạo và đồng thời định hình tương lai nghề nghiệp trong lĩnh vực này. Mặc dù các hướng dẫn này được hoàn thiện và bổ sung thêm chi tiết liên tục, song vẫn có sự đồng thuận rõ ràng về việc kết hợp những yếu tố cơ bản sau đây:

4.1. Quản trị AI

Quản trị AI là một phần thiết yếu trong việc đảm bảo rằng hệ thống AI hoạt động đúng đắn và phù hợp với các nguyên tắc đạo đức của tổ chức. Quản trị AI bao gồm việc giám sát vòng đời của AI thông qua các chính sách, quy trình và hệ thống nội bộ. Để thiết lập một chương trình quản trị thành công, doanh nghiệp cần:

• Xác định vai trò và trách nhiệm: Các doanh nghiệp cần xác định rõ vai trò và trách nhiệm của mọi người tham gia vào quá trình phát triển, triển khai và giám sát AI, từ các nhà nghiên cứu đến các nhà quản lý.
• Giáo dục và đào tạo: Đảm bảo rằng tất cả những người tham gia vào vòng đời của AI đều được đào tạo về các nguyên tắc đạo đức và cách thức xây dựng AI có trách nhiệm.
• Thiết lập quy trình giám sát: Doanh nghiệp cần thiết lập quy trình để giám sát, quản lý và truyền đạt thông tin về các hệ thống AI và các rủi ro liên quan. Việc này giúp phát hiện và xử lý các vấn đề có thể phát sinh trong suốt quá trình phát triển và sử dụng AI.
• Tận dụng công cụ và công nghệ: Sử dụng các công cụ và công nghệ để cải thiện hiệu suất và độ tin cậy của AI, đồng thời đảm bảo rằng các hệ thống AI hoạt động hiệu quả và an toàn trong suốt vòng đời của nó.

Ví dụ điển hình là Ban Công nghệ của HBR, ban này gồm các nhà lãnh đạo từ các bộ phận khác nhau trong công ty và chịu trách nhiệm xem xét và ra quyết định về các chính sách và thực tiễn đạo đức trong việc phát triển và triển khai AI.

4.2. Nguyên tắc và các lĩnh vực trọng tâm

Doanh nghiệp cần xây dựng các nguyên tắc đạo đức rõ ràng và áp dụng chúng xuyên suốt trong tất cả các sản phẩm, chính sách, quy trình và thực tiễn của tổ chức. Các nguyên tắc này sẽ giúp đảm bảo rằng AI được phát triển và sử dụng một cách đáng tin cậy và có trách nhiệm. Các nguyên tắc cơ bản bao gồm:

• Công bằng: Đảm bảo rằng AI hoạt động một cách công bằng và không gây phân biệt đối xử hoặc thiên lệch.
• Minh bạch: Các quyết định do AI đưa ra cần phải được giải thích rõ ràng và dễ hiểu, giúp người dùng có thể giám sát và hiểu được các quyết định đó.
• Bảo mật và quyền riêng tư: Đảm bảo rằng dữ liệu người dùng được bảo vệ và quyền riêng tư được tôn trọng.
• Không gây hại: Đảm bảo rằng AI không gây tác động tiêu cực đến con người hoặc xã hội, và được thiết kế để giảm thiểu mọi rủi ro có thể xảy ra.

Bên cạnh các nguyên tắc, doanh nghiệp cần xác định các lĩnh vực trọng tâm để phát triển các tiêu chuẩn và thực tiễn phù hợp. Ví dụ, các doanh nghiệp có thể chú trọng vào khả năng giải thích (explainability) của các thuật toán hoặc đảm bảo tính công bằng trong việc phát triển và sử dụng AI. Các tiêu chuẩn này sẽ giúp tổ chức phát triển AI không chỉ mạnh mẽ về mặt kỹ thuật mà còn có tác động tích cực đến xã hội.

5. Các tổ chức thúc đẩy Ethical AI trên thế giới

Do các chuẩn mực đạo đức thường không phải là ưu tiên chính của các kỹ sư dữ liệu và nhà khoa học dữ liệu trong khu vực tư nhân, một số tổ chức đã được thành lập nhằm thúc đẩy hành vi đạo đức trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo. Dành cho những ai mong muốn tìm hiểu sâu hơn về vấn đề này, dưới đây là các tổ chức và dự án cung cấp tài liệu và nguồn lực liên quan đến việc thực thi đạo đức AI:

• AlgorithmWatch: Tổ chức phi lợi nhuận này chuyên nghiên cứu các thuật toán và quy trình ra quyết định có thể giải thích và truy vết được trong các hệ thống AI. 
• Viện AI Now: Đây là tổ chức phi lợi nhuận tại Đại học New York, chuyên nghiên cứu về những tác động xã hội của trí tuệ nhân tạo. 
• DARPA: Cơ quan Dự án Nghiên cứu Tiên tiến Quốc phòng thuộc Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ, chuyên thúc đẩy nghiên cứu về AI có khả năng giải thích và các lĩnh vực AI khác. 
• CHAI: Trung tâm Trí tuệ Nhân tạo Tương thích với Con người là sự hợp tác giữa nhiều viện nghiên cứu và trường đại học, nhằm phát triển các hệ thống AI đáng tin cậy và có thể chứng minh được lợi ích. 
• NASCAI: Ủy ban An ninh Quốc gia về Trí tuệ Nhân tạo là một ủy ban độc lập “xem xét các phương pháp và biện pháp cần thiết để thúc đẩy sự phát triển của AI, máy học và các công nghệ liên quan, nhằm đáp ứng các nhu cầu an ninh và quốc phòng của Hoa Kỳ.”

Ethical AI là chìa khóa để phát triển trí tuệ nhân tạo an toàn và có trách nhiệm. Các nguyên tắc cơ bản như tôn trọng con người, công bằng và bảo mật dữ liệu giúp giảm rủi ro và xây dựng niềm tin. Mặc dù còn nhiều mối lo ngại đạo đức, doanh nghiệp có thể áp dụng Ethical AI thông qua quản trị chặt chẽ, đảm bảo tính công bằng và minh bạch. Việc áp dụng những nguyên tắc này không chỉ mang lại lợi ích về mặt kỹ thuật mà còn bảo vệ quyền lợi người dùng và thúc đẩy sự phát triển bền vững.